İmanın Kadim Olması İle İlgili Fasıl

[Alkame]

Metin:‎ İMANIN KADİM OLMASI İLE İLGİLİ FASIL

‎“Onların imanın kadim olduğunu söylemeleri bilinen meselelerdendir. Bize bu konu ‎hakkında sorulduğunda nasıl cevap verelim?” denilirse şöyle deriz: ‎
Eğer bu sorunun bize yöneltildiği belde, hükmümüz ve kontrolümüz altında ise ve soran ‎kişiye karşı üstün durumda isek, onu hiçbir faydası olmayan bu saçma sözü söylemekten ‎nehyeder ve ona şöyle deriz: “Böyle söylemek (“iman kadimdir” demek) bidattir.” ‎

Eğer bu sorunun bize yöneltildiği belde, hükmümüz ve kontrolümüz altında değilse ve ‎soranı engelleyemiyorsak bu durumda soruya cevap verir ve şöyle deriz: ‎
‎“İmandan kastın nedir? Eğer imandan kastın, mahlukatın bilgilerinden ve sıfatlarından ‎bir şey ise mahlukatın sıfatlarının hepsi mahluktur. Eğer Kur’an’dan ya da Allah-u Teâla’nın ‎sıfatlarından bir şeyi kastediyorsan bil ki Allah’ın sıfatlarının hepsi kadimdir. Eğer imandan ‎kastın, ne yaratılanın sıfatı ne de yaratıcının sıfatı ise o anlaşılır ve tasavvur edilebilir bir şey ‎değildir. Zatı anlaşılmayan ve tasavvur edilemeyen bir şeyin hükmünün kadim ya da hâdis ‎olduğu nasıl anlaşılabilir?” ‎
Asıl olan, soran kişiyi azarlamak ve cevap vermemektir. Bu, selefi salihinin mezhebinin ‎özelliğidir. Daha önce zikrettiğimiz zaruret durumları hariç asla bu yoldan ayrılmamak ‎gerekir.‎
Eğer soran kişiyi zeki, ince anlayışa sahip ve gerçekleri anlamak isteyen bir kişi olarak ‎bulursak meselenin üzerindeki örtüyü kaldırır ve onu, Kur’an hakkındaki şüphelerinden ‎kurtarırız. Ona şöyle deriz:‎
Bil ki varlıkta her şeyin dört mertebesi vardır: ‎
‎1) Kendi zatındaki varlığı, ‎
‎2) Zihinlerdeki varlığı,‎
‎3) Dillerdeki varlığı,‎
‎4) Beyaz kâğıtlar üzerine yazılı olan varlığı.‎

Örneğin; ateş… Fırında ateşin varlığı vardır. Hayal ve zihinde de ateşin varlığı vardır ki ‎bu, ateş ve onun hakikati hakkındaki bilgidir. Bir de dilde ateşin varlığı vardır ki bu, ateşe ‎delalet eden kelimedir. Aynı şekilde ateşin, beyaz kâğıt üzerinde de yazılmış bir varlığı ‎vardır.‎
Yakmak, ateşin özel sıfatıdır. Bize, "Zihnimizdeki ‘ateş’ kelimesi yakıcı mıdır?" diye ‎sorulursa "Hayır." deriz. “Dilimiz üzerindeki ‘ateş’ harfleri yakıcı mıdır?” diye sorulursa yine ‎‎“Hayır.” deriz. “Kâğıt üzerine yazılmış bu harfler yakıcı mıdır?” diye sorulursa aynı şekilde ‎‎“Hayır.” deriz. “Dilde telaffuz edilen ‘ateş’ kelimesinden veya kâğıt üzerine yazılan ‘ateş’ ‎kelimesinden kastedilen şey yakıcı mıdır?” diye sorulursa işte buna “Evet.” deriz. Çünkü ‎telaffuz edilen ve yazılan bu kelimeden kastedilen şey fırındaki ateştir ve bu, yakıcıdır.‎
Nasıl ki yakıcılık ateşin vasfı ise, kıdem de Allah’ın kelamının vasfıdır.‎
Kendisine "Kur’an" ismi verilen şeyin varlığı da dört mertebede olur: ‎
Birincisi: Bu, asıl olandır. Bu Kur’an’ın varlığı Allah'ın zatında kaimdir çünkü O’nun ‎sıfatlarındandır. Bu, ateşin fırındaki varlığına benzer.‎
Bunu sadece bir misal olarak söyledik, yoksa verdiğimiz örnek ile Allah’ın kelamı Kur’an ‎arasında asla gerçek bir benzeme yoktur. Allah-u Teâlâ’nın el-Nahl: 60 ayetinde de ‎buyurduğu gibi: “En yüce ve en mükemmel misal (sıfatlar) ise şüphesiz Allah’a ‎aittir.” Fakat bu misaller, anlama konusunda aciz olan kimselerin anlaması için gereklidir. ‎İşte kıdem, Allah’ın kelamı olan Kur’an için özel bir vasıftır.‎
İkincisi: Zihinlerimizdeki ilmî varlığı. Kur’an’ı öğrendiğimizde onu dilimizle telaffuz ‎etmeden önce, varlığı zihnimizde ilmî olarak vardır. ‎
Üçüncüsü: Ses parçalarının birleşmesiyle (harflerin peş peşe sıralanmasıyla) meydana ‎gelen dilimizdeki varlığı.‎
Dördüncüsü: Kitaplarda ve kâğıt üzerine yazılı olan varlığı.‎

Eğer bize, dilimizle telaffuz etmeden önce zihnimizde bulunan Kur’an’ın ilmi hakkında ‎sorulursa şöyle cevap veririz:‎
Bildiğimiz şey, Kur’an’ın zihnimizdeki sıfatıdır (yani bize aittir) ve mahluktur. Fakat ‎bildiğimiz şeyin aslı olan Kur’an’ın kendisi kadimdir. Bu, tıpkı ateşin bilinmesinin ve ‎hayalimizde tasavvur edilmesinin yakıcı olmayıp bilinen şeyin yani ateşin aslının yakıcı ‎olması gibidir.‎
Eğer Kur’an okuduğumuz zamanki sesimiz, dilimizin hareketi ve telaffuzumuz hakkında ‎sorulursa şöyle cevap veririz:‎
Bunların hepsi dilimizin sıfatıdır. Dilimiz hâdistir, onun sıfatları da sonradan meydana ‎gelmiştir. Hâdisten sonra meydana gelen şey elbette hâdistir. Fakat hâdis olan bu seslerle ‎telaffuz ettiğimiz, zikrettiğimiz, okuduğumuz ve tilavet ettiğimiz Kur’an kadimdir. Tıpkı ‎‎“ateş” kelimesinin harflerini dilimizle zikretmemiz gibi. Bu harflerle zikrettiğimiz ateşin aslı ‎yakıcı da olsa telaffuz ettiğimiz harflerimiz ve seslerimiz yakıcı değildir.‎
Ancak birisi çıkıp da: "Ateş kelimesinin harfleri, ateşin kendisidir." derse, eğer böyleyse o ‎halde ateşin harfleri de yakıcıdır. Yine telaffuz ettiğimiz Kur’an harfleri Kur’an’ın kendisi ise ‎o zaman bu harfler de kadimdir. Aynı şekilde kâğıt üzerine yazılan “ateş” kelimesi de ‎yakıcıdır, çünkü siz “Yazılan şey aynı ateşin aslı gibidir.” diyorsunuz. Oysa “ateş” kelimesi ‎ateşin suretidir, yakıcı değildir. Çünkü kâğıt üzerindeki ateş kelimesi yanıcı ve yakıcı bir şey ‎değildir.‎
İşte varlıkta bu dört derece vardır. Avamın bunların tafsilatlarını tek tek idrak etmesi ‎mümkün değildir ve onu şüpheye düşürür. Bundan dolayı onlarla konuşurken bu tafsilatlara ‎girmeyiz. Bunun sebebi, bu tafsilatların hakikatini bilmememiz değildir. Biliyoruz ki ateş, ‎fırında bulunduğunda “yakıcı, sönük veya alevli” diye vasfedilir. Aynı şekilde dillerdeki ‎varlığından dolayı Arapça olmayan, Türkçe, Arapça; harfleri çok veya harfleri az olarak da ‎vasfedilir. Fırındaki ateş “Arapça olmayan, Türkçe, Arapça” diye kısımlara ayrılmadığı gibi, ‎dilimizdeki ateş de “sönük” ve “alevli” diye vasfedilmez.‎
Eğer ateş kelimesi kâğıt üzerine yazılmışsa, yazılan bu şey “kırmızı, yeşil, siyah” ile ‎vasfedilebilir. Bu yazılan şey, tahkik yapan kişinin kalemiyle sülüs veya rik’a hattıyla ya da ‎nesh kalemiyle yazılmıştır. Dildeki ateş sözü ise asla "kırmızı, yeşil, siyah" ile vasfedilmez. ‎‎“Ateş” ismi fırında, zihinde, dilde ve kâğıtta bulunan şeylere verilir fakat müşterek bir isim ‎olarak verilir.‎
Fırındaki ateşe verilen isim, ateşin hakikatine verilmiş bir isimdir. Zihinde mevcut olan ‎ilme verilen isim ise ateşin hakikati değildir. Ancak zihinde mevcut olan şey, ateşin ‎hakikatinin suretidir. Tıpkı aynada görülen şeyin “insan” olarak isimlendirilmesi gibi. ‎Zihindeki ateş de ateşin hakikati değil, ateşin hakikatini anlatan bir surettir.‎
Dildeki “insan” ve “ateş” kelimeleriyle isimlendirilen insan ve ateş de üçüncü bir ‎manadır. Çünkü zihinde mevcut olan ilme delalet etmektedir ki bu ilim de insan ve ateşin ‎hakikatine delalet etmektedir. Bu kelimeler ıstılahlara (dile) göre değişse de birinci mana ‎‎(hakikat) ve ikinci mana (hakikatin zihindeki sureti) değişmez. Kâğıt üzerine yazılı olan ‎‎“ateş” ise dördüncü mana olarak isimlendirilir ve dildeki ıstılahi karşılığı olan harflere ‎delalet eder. ‎
‎“Kur’an” isminin de “ateş” ismi gibi müşterek olduğu ve her varlığın dört mertebede ‎olduğu meselesi anlaşılırsa; “Kur’an, kulun kalbindedir.” veya “Kur’an, okuyanın dilindedir.” ‎ya da “Kur’an, Allah’ın zatî sıfatıdır.” şeklinde bir haber varit olduğunda bu sözlerin hepsi ‎kabul edilir ve manaları anlaşılır olup herhangi bir çelişki de söz konusu olmaz. ‎
Akıllı kimseler bu sözlerle murad edilen şeylerin hakikatini bilerek hepsini tasdik ederler. ‎Çünkü bu meseleler açık ve dakiktir. Kuvvetli anlayışa sahip ve zeki kimselere göre, bu ‎meselelerden daha açık, daha dakik bir mesele yoktur. Fakat anlayışı zayıf ve aptal kişilere ‎göre, bunlar çok zor ve kapalı meselelerdir. Bu sebeple anlayışı zayıf kişilerin hakkı, bu ‎meselelere girmekten engellenmeleridir. Onlara: “Sana Kur’an hakkında sorulduğunda ‎‎“Kur’an mahluk değildir.” de ve sus; ne buna bir şey ekle ne de bundan bir şey eksilt. Bu ‎meseleler hakkında inceleme ve araştırma yapma.” denir. Zeki kişi ise kendisine ‎anlatıldığında müşkil olan bu meseleyi anında kavrar ve aklındaki şüphe giderilmiş olur. ‎Fakat ona bu anladığını, kaldıramayacağı şeyi avama yüklemesin diye ona anlatmaması ‎öğütlenir.   ‎
İşte bu şekilde zahirinde müşkilat bulunan bütün haberlerdeki hakikatler, basiret sahibi ‎kimseler için açıktır; fakat kör olan (akletmeyen) avamlar için gizlidir. Dolayısıyla selefin ‎büyüklerinin bu hakikatleri bilmekten aciz olduklarını zannetmek doğru olmaz. Onlar, bu ‎lafızların hakikatini açıklamamışlarsa kendileri bu hakikatleri bilmedikleri için değildir; ‎avamın bu konudaki acziyetini bildikleri için onlara açıklama yapmadılar ve onları ‎susturdular. İşte bu, hakkın ve doğruluğun ta kendisidir. Selefin büyüklerinden kastım ise ‎mevki, makam ve şöhret bakımından büyük olanları değildir. Ancak kastım; ince manaları ‎bilen ve bu sözlerin sırlarına vakıf olanlardır. Avamlar ise “büyükler” sözünden meşhur ‎olanları anlarlar. İşte bu, sapıklığın bir başka sebebidir. ‎

Açıklama:‎
Sahabelerin zamanından sonra başka din mensupları İslam’a girince onlarla beraber ‎felsefe ve kelam ilmi de İslam toplumuna girmeye başlamıştır. Bu sebeple sahabelerin ‎bilmediği, onların zamanında hiç konu edilmemiş birtakım sorular sorulmaya başlandı. ‎Bunlardan biri de “İman kadim midir değil midir?” sorusudur. ‎
İmam Gazali rahmetullahi aleyh asıl olanın; bu gibi meselelerden bahsetmemek, hakkında ‎soru sorulduğunda cevap vermemek olduğunu söylüyor. Çünkü bunun pratikte bir faydası ‎yok, bilakis zararı vardır. Dolayısıyla bu gibi meselelerden bahsedildiğinde bir fayda ‎sağlanmaz. Fakat mecburen cevap verilmesi gereken bir ortamda takip edilecek yol şudur: ‎Soruyu sorana bu sözden kastını anlattırmak ve verdiği cevaba göre hüküm vermek. Bu, ‎sadece imanın kadim olup olmaması meselesiyle alakalı değildir, her meselede takip ‎edilecek yol böyle olmalıdır. Kişi sahabelerin zamanında konuşulmamış, ayet ve hadislerde ‎geçmeyen Allah-u Teâlâ hakkında bir söz ortaya atar ve hakkında sorarsa ona: “Bu söz ile ne ‎kastediyorsun?” diye sorulur ve verdiği cevaba göre hareket edilir. Böylece hem o soru soran ‎kişi susturulmuş hem de şüphe kaldırılmış olur. Yani meseleyi hep aslına döndürmek ‎gerekir.‎
Şöyle ki: “İman kadim midir değil midir?” diye sorulduğunda bu soruya cevap vermek ‎mecburiyetinde kaldığımızda önce soruyu sorana “İmandan kastettiğin şey nedir? ‎İnsanların ilmine dâhil olan bir şey midir?” diye sorarız. Eğer “Evet.” derse “İnsanların ‎ilmine dâhil olan bir şey, insanlar gibi mahluktur.” deriz. Sonra: “Peki imandan kastettiğin, ‎Kur’an’a ait olan bir şey midir?” diye sorarız, “Evet.” derse, “Kur’an’a ait olan şey, Allah’ın ‎sıfatıdır. Allah’ın sıfatı ise kadimdir.” deriz. Devamla şöyle deriz: “Eğer kastettiğin ne ‎insanların ilmine ait ne de Allah’ın sıfatına ait bir şey ise o zaman bu olan bir şey değildir; ‎çünkü mevcut olan şey ya yaratana aittir ya da yaratılana aittir. Yaratılana ait her şey ‎mahluktur, yaratana ait her şey kadimdir. Mahlukun sıfatı mahluktur, Allah’ın sıfatı ise ‎mahluk değildir. Allah’ın kelamı olan Kur’an hakkında soruyorsan Kur’an mahluk değildir ‎fakat insanların dilleriyle telaffuz ettiği veya elleriyle yazdığı ya da hayal ettikleri şey ‎mahluka ait fiildir. Mahluka ait fiil, onun gibi mahluktur.” ‎
İmam Gazali bu mesele daha iyi anlaşılsın diye varlığın dört mertebesini anlatarak ‎Kur’an’la ilgili çok güzel bir misal veriyor. Şöyle: Bir şeyin varlığı dört mertebede olur; kendi ‎zatındaki varlığı, zihindeki varlığı, dildeki varlığı ve yazılan kâğıtlardaki varlığı. Buna örnek ‎olarak ateşi ele alalım. Bilinen ateş -ki bu, fırında mevcut olan ateştir- yakıcıdır. Bu ateş, ‎zihnimizde hayal ettiğimizde vardır ve hayalimizdeki ateş yakıcı değildir. Ateş kelimesini ‎telaffuz ettiğimizde bu kelime dilimizden çıkmaktadır, ancak dilimizden çıkan ve harflerden ‎müteşekkil olan ateş kelimesi yakıcı değildir. Ateş kelimesini kâğıda yazdığımızda da yakıcı ‎değildir. Bunların hepsi; zihnimizdeki, dilimizdeki ve kâğıttaki ateş, asıl olan ateşe delalet ‎etmektedir, yoksa ateşin kendisi değildir. ‎
İmam Gazali rahmetullahi aleyh bu örneği Kur’an’a uygulayarak Kur’an’ın Allah’ın kelamı ‎olmasının ne manaya geldiğini; zihinde ezber olarak bulunanın, dilde tilavet edilenin, ‎Mushaf’ta yazılanın Kur’an olduğunu ve bunların Kur’an’ın kendisi olmayıp ona delalet ‎ettiğini güzel bir şekilde ortaya koyuyor. Böylece Kur’an kelimesini duyan kişi, siyaktan ne ‎kastedildiğini rahatlıkla anlar ve ona göre hüküm verir. ‎