Fasıl

[Alkame]

Metin:‎
FASIL

Belki İmam Malik’in sözünü duyduğunda ‎‎“Zamanımızda bu konu hakkında şehirlerde ihtilaflar çıkıp ‎yayıldı, herkes kendi görüşüne sıkı sıkıya bağlanır oldu. Bu ‎konuda bize soru geldiğinde “Soru sorma!” deyip cevap ‎vermemek onlar için yeterli olmaz. Öyleyse bu durumda ‎izlenmesi gereken yol nasıl olmalıdır?” diyebilirsin. ‎
Şöyle deriz: ‎
Eğer bize, Kur’an ve sünnette Allah hakkında zikredilen ‎ve zahiri teşbihi çağrıştıran lafızlar hakkında bir soru ‎gelirse, ona cevabımız, İmam Malik rahmetullahi aleyh’in ‎istiva hakkında verdiği “İstiva bilinen bir şeydir…” diye ‎başlayan cevabı gibi olur. İşte fitne yolu kapansın diye ‎avam bu mesele hakkında her sorduğunda ona böyle ‎cevap verilir.  ‎

Eğer “‎فَوْقَ‎ (fevk: üst), ‎يَد‎ (yed: el) ve ‎إِصْبَع‎ (ısba’: ‎parmak) hakkında sorulduğunda ne ile cevap verilir?” diye ‎sorulursa şöyle deriz: ‎
Buna cevabımız; hak, Allah-u Teâlâ ve Rasulullah ‎sallAllahu aleyhi ve sellem’in söylediğindedir, onların söylediği ‎doğrudur. ‎
Allah-u Teâlâ’nın: “El-Rahmân, arşa istiva etti.” ‎‎(Ta-Ha: 5) buyurduğunda kat’i bir şekilde bilinir ki ‎‎“istiva” sözüyle asla cisimlerde bir sıfat olan oturma ve ‎istikrar (yerleşme) kastetmemiştir. Ancak bu sözle ne ‎kastettiğini bilemeyiz, bilmekle de mükellef değiliz. ‎
Yine Allah-u Teâlâ: “O (Allah), kulları üzerinde ‎kahhardır (her türlü tasarrufa sahiptir).” (el-En’am: ‎‎18) buyurduğunda doğru söylemiştir. Allah için mekân ‎yüksekliği imkânsızdır. Çünkü O, mekândan önce vardı; ‎ezelde nasıl ise öyledir, O’nda bir değişme asla olmaz. ‎Fakat Allah’ın bu sözdeki muradını bilmiyoruz. ‎
Ey soru soran kişi! Ne biz Allah’ın bununla ne murad ‎ettiğini bilmekle mükellefiz ne de sen mükellefsin. Aynı ‎şekilde Allah hakkında ‎يَد‎ (yed: el)’i ve ‎إِصْبَع‎ (ısba’: ‎parmak)’ı mutlak bir şekilde ispat etmenin caiz olmadığını ‎söyleriz. Ancak Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem’in ‎söylediği şeyi; daha önce belirttiğimiz gibi hiçbir artırma, ‎eksiltme, diğer müteşabih lafızlarla bir araya toplama, lafzı ‎siyakından ayırma, tevil ve tafsilat yapmadan onun ‎söylediği şekilde söylemek caizdir. ‎
Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem: “Allah,  Âdem’i ‎yaratacağı çamuru yed’i (eli) ile mayaladı.” ve ‎‎“Mu’minin kalbi, Rahman’ın ısba’larından ‎‎(parmaklarından) iki parmağı (ısba’ı) arasındadır.” ‎dediğinde “Doğru söylemiştir.” der ve iman ederiz; ne ‎artırır ne de eksiltiriz, rivayet bize nasıl ulaşmışsa o ‎şekilde naklederiz. Ve kesin bir şekilde bu sözden ‎kastedilenin et ve sinirden müteşekkil bir uzuv ‎olmadığına inanırız. ‎

Eğer bize: “Kur’an kadim midir yoksa mahluk mudur?” ‎diye sorulursa şöyle cevap veririz: ‎
Kur’an mahluk değildir, kadimdir. Çünkü Rasulullah ‎sallAllahu aleyhi ve sellem: “Kur’an Allah’ın kelamıdır, ‎mahluk değildir.”^(‎62) demiştir.‎

Eğer bize: “Kur’an’ın harfleri kadim midir değil midir?” ‎diye sorulursa şöyle cevap veririz: ‎
Sahabeler bu mesele hakkında bir şey zikretmemiştir. ‎Bu sebeple bu meseleye girmek bidattir, hakkında soru ‎sormayın. Fakat bir kimse Haşeviyelerin hâkim olduğu ve ‎onların “Kur’an harfleri kadimdir.” demeyenleri tekfir ‎ettiği bir beldede yaşıyorsa, bundan dolayı cevap vermek ‎mecburiyetinde kalırsa şöyle der: “Eğer harflerden ‎kastettiğin Kur’an’ın kendisi ise bil ki Kur’an kadimdir. ‎Eğer kastettiğin Kur’an ve Allah’ın sıfatlarından başka bir ‎şey ise, Allah ve sıfatları dışındaki her şey muhdestir ‎‎(sonradan var olmuştur).” Bunun üzerine başka bir şey ‎söylemesin. Çünkü avamın bu meselenin hakikatini ‎anlaması çok zordur. ‎
‎“Nebi sallAllahu aleyhi ve sellem: “Kim Kur’an’dan bir ‎harf okursa ona şu kadar sevap vardır.”^(‎63) diyerek ‎Kur’an için harfler ispat etmiştir ve Kur’an’ı mahluk ‎olmamakla da vasfetmiştir; bu gösteriyor ki Kur’an’ın ‎harfleri kadimdir.” denilirse şöyle cevap veririz: ‎
Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem’in söylediği söze ‎ilavede bulunmayız. Rasul ise Kur’an hakkında şöyle ‎buyurmuştur: “Kur’an mahluk değildir.” Bu, birinci ‎meseledir. Eğer Kur’an’ın harfleri varsa bu, ayrı bir ‎meseledir. Bu harfler kadim midir değil midir meselesi ‎ise üçüncü bir meseledir. Biz, sadece Rasulullah sallAllahu ‎aleyhi ve sellem’in söylediğini söyler, söylediğine ek bir şey ‎söylemeyiz. (“Kur’an mahluk değil.” deriz çünkü bunu ‎Rasulullah söyledi. Kur’an’ın harflerinin olduğunu söyleriz ‎çünkü Rasulullah bunu belirtti. Fakat harflerinin kadim ‎olup olmadığı konusunda Rasulullah’ın sözü yoktur, ‎öyleyse bu konuda bir şey söylemeyiz.)‎

Eğer “Birinci mesele (Kur’an’ın mahluk olmaması) ile ‎ikinci mesele (Kur’an’ın harflerinin olması), üçüncü ‎meseleyi (Kur’an’ın harflerinin kadim olmasını) ‎gerektirir.” diye iddia edilirse şöyle deriz: ‎
Bu yaptığınız kıyas olup tefri’ yapmaktır (teferruat ‎yapmaktır). Oysa daha önce Rasulullah sallAllahu aleyhi ve ‎sellem’in sözüne kıyas edip teferruata girilmemesi ‎gerektiğini, bilakis Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem’den ‎varit olduğu şekliyle yetinmek gerektiğini beyan etmiştik. ‎

Aynı şekilde: “Kur’an’ın Arapçası da kadimdir. Çünkü ‎Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem: “Kur’an kadimdir.” ‎demiştir. Allah-u Teâlâ da: “Muhakkak ki biz Kur’an’ı ‎Arapça olarak indirdik.” (Yusuf: 2) buyurmaktadır. ‎Buna göre Kur’an’ın Arapçası kadimdir.” denilirse buna ‎şöyle cevap veririz: ‎
Kur’an’ın Arapça olması haktır; çünkü bunu Kur’an ‎bildirmiştir. Kur’an’ın kadim olması da haktır; zira bunu ‎Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem söylemiştir. Fakat ‎Kur’an’ın Arapçasının kadim olup olmaması üçüncü bir ‎meseledir ve kadim olduğuna dair herhangi bir şey varit ‎olmamıştır. Bu sebeple “Kur’an’ın Arapçası kadimdir.” ‎demek gerekmez. ‎
İşte bu şekilde avam ve Haşeviye, bu gibi meseleler ‎hakkında tasarruf yapmaktan engellenir. Böylece onları ‎kıyas yapmaktan ve sözün lazımını konuşmaktan men ‎ederiz. Hatta bununla da yetinmez, bu konuda onları ‎sıkıştırır ve şöyle deriz: ‎
Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem’in “Kur’an Allah’ın ‎kelamıdır, mahluk değildir.” sözü, Kur’an’ın kadim ‎olduğuna dair başka bir nas olmasaydı “Kur’an ‎kadimdir.” demek için bir ruhsat olmazdı. Çünkü ‎‎“mahluk değildir” sözü ile “kadimdir” sözü arasında ‎fark vardır. ‎
Şöyle ki: Arap dilinde “Filanın sözü mahluk değildir.” ‎denir ve bundan “Onun sözü uydurma değildir.” manası ‎anlaşılır. “Mahluk” lafzı “uydurma” manasına da geldiğine ‎göre “mahluk değildir” sözünde ihtimaller söz konusudur. ‎‎“Kadim” lafzında ise böyle bir ihtimal yoktur, dolayısıyla bu ‎iki söz arasında fark vardır. ‎
Bizim, Kur’an’ın kadim olduğuna dair inancımız sadece ‎bu “Kur’an mahluk değildir.” sözünden dolayı değildir. ‎Şüphesiz bu söz üzerinde tahrif, değiştirme ve tasarruf ‎yapmak doğru değildir. Bilakis şöyle inanılması gerekir: ‎Bu söz, Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem’in kastettiği ‎manayla haktır. Kim, bu konuda bir nas nakletmeden ‎Kur’an’ı mahluk olmakla vasfederse bidat işlemiş ve ‎selefin mezhebinden başka bir yola meylederek ondan ‎ayrılmış olur. ‎

Açıklama:‎
İmam Gazali rahmetullahi aleyh bu fasılda, İmam Malik ‎rahmetullahi aleyh’in sözünün ne manaya geldiğini ve nasıl ‎kullanılacağını açıklamakta ve bununla ilgili itirazlara ‎örneklerle cevap vermektedir. ‎
İmam Malik’in sözü şöyledir: “İstiva malumdur, ‎keyfiyet ise meçhuldür. Ona iman etmek vacip, hakkında ‎soru sormak bidattir.”^(‎64)‎
Bu sözünde İmam Malik, teşbihi andıran naslar ‎hakkında soru sorulmaması gerektiğini söylemektedir. ‎Soru sorulduğunda ise o soruya cevap vermemek gerekir. ‎
Bir kimse itiraz edip: “Zamanımızda bidatler, ihtilaflar, ‎heva ve hevese tabi olmalar çoğaldı. Böyle bir zamanda ‎soru soranlara cevap verilmez ise nasıl karşı çıkılır?” diye ‎sorarsa İmam Gazali’nin buna cevabı şöyledir: “İhtilaflar, ‎bidatler, heva ve hevese tabi olmaların çoğaldığı bir ‎zamanda bunlardan kurtulmanın ilacı, İmam Malik’in ‎sözündedir.” ‎
Akabinde İmam Gazali, İmam Malik’in sözünün nasıl ‎anlaşılacağını ve diğer müteşabih naslara genelleştirip ‎nasıl uygulanacağını örnekler vererek güzelce ‎açıklamaktadır. ‎
Özet olarak şöyledir: Allah-u Teâlâ Kur’an’da bir şey ‎buyurduğunda ve Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem sahih ‎senetle bir şey söylediğinde onların söylediği hak ve ‎doğrudur, deriz. Eğer Kur’an veya sünnette geçen bir ‎nassın zahiri manası Allah’a layık değilse bu manadan ‎kesin bir şekilde Allah’ı tenzih etmemiz, nastan bu ‎mananın kastedilmediğine şüphe duymadan hüküm ‎vermemiz ve mutlaka Allah’a layık bir mana ‎kastedildiğine inanmamız gerekir. Bizim, o nassın ‎manasını bilmemize gerek yoktur çünkü bununla mükellef ‎değiliz ve bilmiyoruz diye de asla bizim için bir zarar söz ‎konusu değildir. ‎
İmam Gazali bu kaideyi bildirdikten sonra birtakım ‎örnekler veriyor. Bunlar kısaca şöyledir: Allah-u Teâlâ’nın ‎‎“El-Rahmân, arşa istiva etti.” (Ta-Ha: 5) sözü haktır; ‎istiva kelimesinin oturma ve istikrar gibi cisimlere has ‎olan manaları asla Allah’a layık değildir, dolayısıyla bu ‎kelimeden bu gibi manalar kastedilmemiştir fakat hangi ‎mananın kastedildiğini bilemeyebiliriz ve zaten bilmekle ‎de mükellef değiliz; ancak biliriz ki mutlaka Allah’a layık ‎bir mana kastedilmiştir. Allah-u Teâlâ “O (Allah), kulları ‎üzerinde kahhardır (her türlü tasarrufa sahiptir).” (el-‎En’am: 18) sözünde de doğru söylemiştir; fevk (üst) ‎kelimesinin cisimlere ait olan mekân yüksekliği manası ‎Allah hakkında imkânsızdır, dolayısıyla bu kelimeden asla ‎bu mana kastedilmemiş, mutlaka Allah’a layık olan bir ‎mana kastedilmiştir ve bu manayı bilmekle mükellef ‎değiliz. Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem “Allah, Âdem’i ‎yaratacağı çamuru yed’i (eli) ile mayaladı.” ve ‎‎“Mu’minin kalbi, Rahman’ın ısba’larından ‎‎(parmaklarından) iki parmağı (ısba’ı) arasındadır.” ‎dediğinde doğru söylemiştir; ‎يَد‎ (yed: el) ve ‎إِصْبَع‎ (ısba’: ‎parmak) kelimelerinden, dildeki gerçek manası olan uzuv ‎Allah’a layık değildir, dolayısıyla kesinlikle bu mana ‎kastedilmemiştir fakat kastedilen mananın ne olduğunu ‎bilemesek de şeksiz olarak biliriz ki mutlaka Allah’a layık ‎bir mana kastedilmiştir. Bu gibi naslar hakkında soru ‎sorulursa cevap olarak nassı okur; kelimeler üzerinde ‎artırma, eksiltme, farklı yerlerde zikredilen müteşabih ‎kelimeleri bir araya toplama, müteşabih kelimeleri ‎siyakından ayırma, teferruata girme, kıyas, tevil ve tefsir ‎gibi herhangi bir tasarrufta bulunmayız.‎
İmam Gazali rahmetullahi aleyh kitabında çok önemli bir ‎meseleye daha giriyor ve bu fasılda Kur’an hakkındaki ‎birtakım tartışmalara yer veriyor. Şöyle ki:‎
Eğer Kur’an’ın kadim mi yoksa mahluk mu olduğu ‎sorulursa bu konuda Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem’in ‎söylediği gibi, “Kur’an Allah’ın kelamıdır, mahluk ‎değildir.” diyerek cevap verilir. Eğer Kur’an’ın harflerinin ‎kadim olup olmadığı sorulursa sahabeler bu konuda ‎herhangi bir şey söylemedikleri için susulur ve bu ‎meseleye girilmez, girilmesi de bidattir. Fakat ‎Haşeviyelerin hâkim veya çok olduğu bir yerde takınılacak ‎tavır değişir ve onlar, Kur’an’ın harflerine kadim ‎demeyenleri tekfir ettiği için cevap vermek mecburi olur. ‎
Onlara şöyle cevap verilir: “Harften kastın nedir? ‎Kur’an’ın kendisi ise Kur’an kadimdir, o halde harfleri de ‎kadimdir. Eğer kastın, Kur’an’dan ve Allah’ın sıfatlarından ‎başka bir şey ise Allah dışındaki her şey mahluktur.” ‎Bundan başkası söylenmez.‎
Eğer şöyle bir şüphe ortaya atılırsa: “Rasulullah ‎sallAllahu aleyhi ve sellem’in “Kim Kur’an’dan bir harf ‎okursa ona şu kadar sevap vardır.” sözü, Kur’an için ‎harfler ispat etmiştir. Rasulullah başka bir hadiste ise ‎Kur’an’ın mahluk olmadığını söylemiştir. Buna göre ‎Kur’an’ın harfleri mahluk değildir.” Atılan bu şüpheye ‎İmam Gazali’nin cevabı şöyledir: “Rasulullah sallAllahu ‎aleyhi ve sellem nasta nasıl söylemişse biz de aynısını söyler, ‎Kur’an mahluk değildir, deriz. Fakat mahluk olmayan, ‎Allah’ın kelamı olan Kur’an’ın harflerinin olup olmaması ‎ayrı bir meseledir. Bu harflerin kadim olup olmaması ise ‎bunlardan başka, üçüncü bir meseledir. Hakkında nas ‎olan meselede, hakkındaki nassı söyleriz; hakkında nas ‎olmayan meselede ise bir şey söylemeyiz. Kur’an’ın ‎mahluk olmadığına dair nas vardır, dolayısıyla bunu ‎söyleriz. Fakat harflerden müteşekkil olup olmadığına ve ‎bu harflerin mahluk olup olmadığına dair bir nas olmayıp ‎bunlar birbirinden farklı üç meseledir.”‎
Eğer: “Birinci, yani Kur’an’ın mahluk olmaması ile ‎ikinci, yani Kur’an’ın harfleri olması meselesi, üçüncü ‎mesele olan Kur’an’ın harflerinin kadim olmasını ‎gerektirir.” denilirse İmam Gazali’nin bu iddiaya cevabı ‎şöyledir: “Bu söylediğiniz içtihattır; siz kıyas yapıyor, başka ‎bir şeye dayanarak hüküm veriyorsunuz. Oysa Rasulullah ‎sallAllahu aleyhi ve sellem’in Allah hakkında söylediği ‎müteşabih söze kıyas yapılmaması ve nassı geldiği gibi ‎geçirmek gerektiğini, imsak görevini anlatırken beyan ‎etmiştik.” ‎
İmam Gazali rahmetullahi aleyh başka bir mesele daha ‎ortaya atıyor ve: “Rasulullah sallAllahu aleyhi ve sellem’in ‎sözüne göre Kur’an kadimdir; yine Kur’an’ın naslarına ‎göre Kur’an Arapça indirilmiştir. O halde Kur’an’ın ‎Arapçası kadimdir.” denilirse buna şöyle cevap veriyor: ‎‎“Bu da bir kıyastır. O öyleyse bu da böyledir demek, kıyas ‎yapmaktır. Kur’an’ın Arapça olduğuna inanmaktayız çünkü ‎bunu Kur’an bildirmiştir. Kur’an’ın kadim olduğuna da ‎inanmaktayız çünkü bu konuyla ilgili delil vardır. Ancak ‎Kur’an’ın Arapçasının kadim olup olmaması meselesi ‎bunlardan ayrı, üçüncü bir meseledir. Bunun hakkında bir ‎nas varit olmamıştır. Dolayısıyla ne “Kur’an’ın Arapçası ‎kadimdir.” deriz ne de “Kur’an’ın Arapçası kadim ‎değildir.” deriz. İşte bu şekilde cevap verdiğimiz zaman ‎hem avamları bir şey söyleyemeyecek duruma sokarız ‎hem de Haşeviyeleri sustururuz.” ‎
Sonrasında İmam Gazali, nassa nasıl sadık ‎kalacağımıza dair bir misal daha veriyor ve şöyle diyor: ‎‎“Eğer Kur’an’ın kadim olduğuna dair bir nas ‎bulunmasaydı “Kur’an Allah’ın kelamıdır, mahluk ‎değildir.” nassında geçtiği gibi söyler, “Kur’an ‎kadimdir.” demezdik. Çünkü “mahluk değildir” ile ‎‎“kadimdir” sözleri arasında fark vardır. “Mahluk değildir” ‎sözü, Arap dilinde “uydurma değil” manasında da ‎kullanılmaktadır; “kadim” kelimesinin ise böyle bir manası ‎yoktur. Bu sebeple bir lafız nasta nasıl geçiyorsa onu nasta ‎geçtiği gibi söylemek, yerine başka bir lafız söylememek, ‎ekleme ya da çıkarma yapmamak gerekir. ‎
O halde İmam Gazali rahmetullahi aleyh’e göre İmam ‎Malik rahmetullahi aleyh’in sözünün manası şudur: Kur’an ‎ve sahih hadislerde geçen Allah hakkındaki müteşabih ‎nassın doğru olduğunu kabul edip iman etmek, Allah’a ‎layık olmayan manadan Allah’ı tenzih etmek, sonra o ‎sözün manası hakkında sormamak ve sorana da cevap ‎vermemek gerekir. Çünkü sahabeler, Allah-u Teâlâ ‎hakkındaki müteşabih naslar hakkında kendileri ‎araştırmaya, mana vermeye dalmadıkları gibi soru ‎soranlara da karşı çıkmışlardır. Bundan anlaşılıyor ki karşı ‎çıktıkları kişilerin yolu, bidat yoludur. ‎
İşte İmam Malik rahmetullahi aleyh’in sözü böyle anlaşılır ‎ve istiva dışındaki teşbihi andıran diğer müteşabih ‎naslarda da aynı tavır takınılıp soru soranlara ona göre ‎cevap vermek gerekir. ‎

‎(‎62) Zayıf hadistir. Beyhaki, el-Esmâu ve’l-Sıfât kitabında şöyle ‎dedi: Ebu el-Derda’dan merfu olarak şöyle bir rivayet nakledildi: ‎‎“Kur’an Allah’ın kelamıdır, mahluk değildir.” Aynı şekilde bu ‎rivayet Muaz’dan, İbni Mesud’dan, Cabir’den merfu olarak ‎nakledildi. Bu meseleyle ilgili rivayetler sahih değildir, senetleri ‎karanlıktır, delil olarak alınmaz.‎
‎(‎63) İbni Mesud (r.a)’dan, Rasulullah sallAllahu aleyhi ve ‎sellem şöyle buyurdu: “Kim Kur’an’dan bir harf okursa onun ‎karşılığında bir hasene alacaktır. Hasene ise on mislidir. ‎Ben “elif-lâm-mîm” harftir demiyorum fakat elif harftir, ‎lam harftir, mim harftir.” (Tirmizi rivayet etti ve “hasen-sahih” ‎dedi)‎
‎(‎64) Bu söz İmam Malik’ten sabit değildir‎. Ondan sabit olan söz ve onunla ilgili açıklamalar daha önce ‎zikredildi. Bak: 78-79. sayfa.‎